PRZYMIERZE KULTUR

Twórczość Alii Üstek jest mocno związana z jej życiowymi losami. Nie tylko z egzotycznym miejscem jej urodzenia, miejscem w którym spędziła także dzieciństwo, ale także z jej późniejszymi peregrynacjami - pobytami w Wielkiej Brytanii i Francji, i - przede wszystkim - latami spędzonymi w Polsce. W naturalny sposób przeżywała i konfrontowała różnorodne obszary kultury, religie, systemy wartości, filozofie życia.

Stąd jednym z kluczowych aspektów jej pracy jest tworzenie dzieł zawierających w sobie inspiracje płynące z różnych obszarów. Po to, by ukazywać ich różnorodność i piękno, oraz by przekonywać o konieczności ich przenikania się, koegzystencji, o potrzebie wyjścia poza krępujące możliwość porozumienia uprzedzenia i stereotypy.

Artystka maluje obrazy, rysuje, uprawia grafikę, tworzy witraże. Dziedziną, w której przez lata Alia Üstek czuła się najlepiej, była – obok malarstwa - ceramika. Choć stworzyła wiele prac, które można by określić jako użytkowe, to jednak każda z nich jest przede wszystkim dziełem unikatowym, każda przemawia do nas swoją wyjątkową estetyką. Ceramika „użytkowa” Alii Üstek zadziwia różnorodnością inspiracji, sposobem łączenia ze sobą tego, co praktyczne, z pełnym inwencji zdobnictwem. Serwisy swoją oryginalną formą odwołują się do tradycji Wschodu (nie tylko tego Bliskiego, ale też Dalekiego, co świadczy o rozległości zainteresowań i szerokości inspiracji autorki). Pojedyncze naczynia: dzbany, wazony, pojemniki, zwracają dodatkowo naszą uwagę na jeszcze jedno źródło urzeczeń artystki, jakim jest świat przyrody. Efektem fascynacji tym światem są nie tylko kształty obiektów, ale przede wszystkim bogata dekoracja wywiedziona z form występujących w naturze, pełna przetworzonych motywów roślinnych, przykładów fauny i flory morskiej, całego bogactwa przyrody basenu Morza Śródziemnego. W formach, kolorach, schematach dekoracyjnych, obrazowych uzewnętrznia się mnogość doświadczeń autorki. Jednak najbardziej poruszające są w jej dorobku ceramiczne kompozycje dotykające spraw ludzkich.

Człowiek, zważywszy na kanony sztuki muzułmańskiej, w ogóle nie powinien się w niej pojawić. Sztuka Lewantu, do której odnosi się spora część prac Alii Üstek, zachowała wypracowaną przed wiekami trwałość i jednolitość form. Nie można w niej przedstawiać zwierząt i ludzi. Dzięki temu artyści tego obszaru wyspecjalizowali się w tworzeniu niewiarygodnej ornamentyki opartej na motywach roślinnych i geometrycznych, których najbardziej wyrafinowaną formą stała się arabeska. Zwyczajowo dekoracje pokrywają całą powierzchnię przedmiotu niezależnie od tego, z czego został wykonany. Ta tendencja widoczna jest także w architekturze - ściany wielu budowli zdobione są malowanymi ceramicznymi płytkami W niektórych ze złożonych kompozycji Alii Üstek pobrzmiewają echa świetności dawnych wschodnich cywilizacji. Zestawione ze sobą, bogato zdobione dekoracjami płaszczyzny ceramicznych płyt przywołują obraz imponujących fryzów czy steli nagrobnych, jakby przeniesionych z przeszłości przykładów sztuki i architektury Mezopotamii.

Szczególne wrażenie robią w twórczości artystki kompozycje figuralne, w których pobrzmiewają echa jej osobistych doświadczeń. Prace podzielone są na moduły, wyraźnie widać w nich linie podziału. Przebiegają one w szczególnych miejscach. Budzą zdziwienie przede wszystkim te, które przebiegają poniżej głów postaci, oddzielając je od korpusu, tak jak to się działo jeszcze w dawnej tradycji perskich i tureckich miniatur. W basenie Morza Śródziemnego poczucie struktury, tektoniki rzeźby było bardzo istotne i to już w czasach prehistorycznych – poszczególne części ludzkich figur czy naczyń bywały wyraźnie od siebie oddzielone, mocno zaznaczone. Tu także mamy do czynienia z podobnym zabiegiem. Płaskorzeźby Alii Üstek są przy tym bardzo dekoracyjne, w typowy dla sztuki Orientu sposób.

Zabiegi podjęte przez artystkę czynią zadość regułom sztuki Wschodu. Twórczyni zaznacza, że nie tworzy wizerunków, zwłaszcza trójwymiarowych, żyjących postaci (stwarzanie człowieka przynależy tylko Bogu). W kompozycjach figuralnych Alii Üstek zawiera się syntetyczny przekaz o istotnym dla świata arabskiego aspekcie życia. Symetryczne układy postaci obrazują hierarchiczny podział ról w rodzinie, dominującą pozycję ojca, potem kolejnych żon i dzieci. Podobnie uczyniła artystka w poświęconej temu motywowi serii dzieł malarskich, dekorowanych u dołu ornamentyką przywołującą dukty kaligrafii arabskiej.

Oprócz inspiracji wschodnich, co może się wydawać oczywiste, zauważamy w tych dziełach liczne odniesienia do sztuki europejskiej i to różnych jej tradycji. Znamienny jest już sam fakt sięgnięcia po postać ludzką jako motyw obrazowy. Zauważalne jest także wykorzystanie elementów formalnych typowych dla plastycznego kształtowania dzieła sztuki w europejskiej tradycji chrześcijańskiej. Wyobrażenia postaci są nieco zdeformowane, jakby zostały poddane średniowiecznemu „prawu ram”. Zatraciły harmonijne proporcje i naturalność. Przypominają chropawe, jakby niewykończone dzieła twórców romańskich tympanonów i kapiteli kolumn. Prace zestawione razem odwołują się do typowej dla sztuki sprzed wieków formy poliptyków, ołtarzy szafiastych, często eksponujących poszczególnych świętych w granicach przypisanych im płaszczyzn.

Alia Üstek zwraca uwagę na jeszcze jeden obszar inspiracji – sztukę bizantyjskiej ikony. W jej pracach także, tak jak we wschodniej ikonie, postaci przedstawione zostają frontalnie, jakby zawieszone w uniwersalnej przestrzeni, usytuowane na symbolicznym, jednobarwnym, często złotym, tle. Te oryginalne dzieła są dla artystki niczym świadectwo obecności postaci, które wydobywa z przeszłości. I tak, jak w ikonie, gdzie sposób ukazywania poszczególnych motywów figuralnych był kanoniczny i zależny od ich rangi, Alia Üstek stara się różnicować stopień wyrazistości figur, w zależności od tego, jak wrosły w jej pamięć i na ile były drogie jej sercu. Do fascynacji malarstwem bizantyjskim przyznaje się też Alia w niektórych mniejszych formach rysunkowych, w których zachowuje hieratyczność ujęcia postaci, uproszczenie wizerunku, kanoniczny gest. Tworzy swoje wersje tego rodzaju przedstawień, zachowując cechy konwencji.

Artystka jest też autorką obrazów i płaskorzeźb o charakterze rodzajowym. Oddaje w nich cechy różnych aspektów codziennego życia w krajach muzułmańskich. Ubiera je w orientalny strój, pełen żywiołowej kolorystyki i szczególnego nastroju, choć formalnie nawiązuje do tradycji sztuki europejskiej.

Alia Üstek traktuje sztukę odpowiedzialnie, nie tylko w kategoriach osobistych, jako sposób realizowania imperatywu wyrażania własnej ekspresji, przekazywania istotnych dla niej treści kulturowych, religijnych, egzystencjalnych czy moralnych, ale także jako narzędzie służące pojednaniu kultur i społeczeństw. Jakby chciała powiedzieć, że w niespokojnych czasach ścierania się ze sobą odmiennych interesów i wartości tylko wzajemne poznanie da szansę na tolerancję i pokój. To dlatego łączy ze sobą motywy wypracowane przez różne tradycje, często znacznie od siebie odległe.

Skłonność do łączenia elementów różnych konwencji zauważymy także w jej ostatnich pracach o charakterze religijnym. Znajome chrześcijańskie motywy prezentowane są w jej sztuce z wykorzystaniem środków płynących z niejednego źródła. Twarze biblijnych postaci ukazane są w niej z ogromną dozą łagodności i miłości, tak jak to ma miejsce choćby w wyobrażeniach typowych dla ludowej pobożności – ten akcent obecny był od dawna i w sztuce „wysokiej” (choćby u Murilla), i w popularnej sztuce dewocyjnej. W przedstawieniach Madonny stanowią one czasem kontrast w stosunku do pozostałych części kompozycji, znacznie bogatszych, w których zauważymy nie tylko mocno wyeksponowany złoty kolor aureoli czy części ubioru, ale także pobrzmiewające orientalnym klimatem wielobarwne ornamenty szat Matki Boskiej.

Czynnik religijny ma dla kształtowania wizji świata w twórczości Alii Üstek ogromne znaczenie – niezależnie od tego, czy wiąże się z gestem afirmacji, czy też odrzucenia. Artystka podchodzi do swej twórczości w sposób niezwykle emocjonalny. To między innymi dlatego wiele z jej dzieł odznacza się wyrazistością, dobitnością wyrażanego komunikatu. Zaangażowanie uczuciowe stanowi dla niej gwarancję uzyskania „oświecenia”, źródła prawdy i miłości. Kontakty z różnymi kulturami, twórcze poszukiwania wzbogaciły Alię Üstek, pozwoliły świadomie rozwiązywać rozmaite dylematy i ukształtować jej tożsamość – i jako artystki, i jako człowieka.

Dariusz Leśnikowski




KATALOG