BOLEŚĆ

Wżarł się we mnie ból i tłoczy.
Zrósł się ze mną za pan brat.
Obłęd tępy oczy mroczy
I wiruje cały świat.
Żar boleści duszę pieści.
Wtłoczył mnie w czerń plugawą.
Spity żółcią idę w mrok.
Dynamo - serce jaźń bezcześci
I szaleje dziki wzrok.
Brudem życia pomazany
Wrze myślami ducha ul.
Idę w mroki obłąkany.
Idzie ze mną ból.
Wrósł się we mnie korzeniami,
Pije soki z źródeł życia,
Rwie psyche kawałami.

Wżarł się we mnie ból i tłoczy,
Zrósł się ze mną za pan brat.
Obłęd tępy oczy mroczy
I wiruje cały świat.
Wbił się we mnie gorzką mocą,
Wtłoczył duszę w ciemne mroki.
Myśli rojne umysł grzmocą,
Wrą burzliwe jak potoki.
I bólowi duszą zdany
Grzęznę w mym żywocie.
Żółcią gorzką tępo schlany
Ginę w martwym błocie.
Wgryzł się we mnie ból i tłoczy,
Topi ostrze w żywej ranie.
Krew mej psyche falą broczy,
Że zatacza się pijanie.

Wżarł się we mnie ból i tłoczy,
Zrósł się ze mną za pan brat.
Obłęd tępy oczy mroczy
I wiruje cały świat.
Wbił się we mnie gorzką mocą,
Wtłoczył duszę w ciemne mroki.
Myśli rojne umysł grzmocą,
Wrą burzliwe jak potoki.
Topi ostrze ból pudowy,
Serce w łunie gorze.
Korzeń wychlał sok mój zdrowy.
Któż tę rozpacz zmoże?
Oplatała mnie zawile,
Siecią poplątaną.
Krew nie pędzi zdrowo w żyle,
Za chwilę tętna staną.

Wżarł się we mnie ból i tłoczy,
Zrósł się ze mną za pan brat.
Obłęd tępy oczy mroczy
I wiruje cały świat.
Wbił się we mnie gorzką mocą,
Wtłoczył duszę w ciemne mroki.
Myśli rojne umysł grzmocą,
Wrą burzliwe jak potoki.
I przygniata swym brzemieniem -
Łuna krwawa w sercu gorze,
Obejmuje jaźń płomieniem,
Wre i kipi uczuć morze.
To ci dźwigam ja – pan, brata,
To ci dźwigam błędny zwał.
Szarpie duszę myślą kata
Obłąkany, dziki szał.

Wżarł się mnie ból i tłoczy,
W mózgu wrze szaleńczy śmiech,
Grom za gromem już się toczy,
Pieni się burzliwa krew.
Gna mnie wicher w bezkres głuchy,
Tam gdzie ciemna, ciemna głąb.
Niech mnie porwą czarne duchy -
Myśli poplątanych kłąb.
I rozpalił ogień żyły,
Porwał duszę w wrący szał,
Sam sobie i sam niemiły
Po mordzie bym głucho prał.
Zapaliłbym wokół świat
Ogniem mej boleści.
Patrzcie! Idzie niemy kat,
Duszę mą bezcześci.
Podsyca go szatan wiernie,
Gna go w przepaść, chuć.
Zabij ból! Nie łykaj cierni,
Lepiej rozpacz rzuć!

SZALEŃSTWO WOJNY

KOMENTARZ EDYTORSKI

Utwory Abrama Cytryna zamieszczone w tym zbiorze zostały przepisane i zrekonstruowane na podstawie fotokopii rękopisów przekazanych przez jego siostrę - Lucie. Oryginały, odnalezione przez Panią Lucie Cytryn-Bialer w mieszkaniu, które zajmowali podczas pobytu w Litzmannstadt Getto, znajdują się w Wiesenthal Center w Los Angeles.

Zeszyty zawierające utwory napisane przez Abramka, odnalezione w domu przy ul. Starosikawskiej 14, zachowały się w bardzo różnym stanie; niektóre były wilgotne, zaatakowane przez pleśń, tekst w wielu miejscach był już nieczytelny. Abram, pomijając inne niedogodności i cierpienia, bolał nad niedostatkiem materiałów piśmienniczych, przede wszystkim papieru i ołówków. Zapełniwszy czyste karty, zmuszony był je wykorzystywać ponownie - między wierszami już powstałych utworów umieszczał wersy kolejnych, nowych. Teksty, z braku miejsca, urywały się niespodziewanie. Kolejne ich części można odnaleźć w innych zeszytach - trudno ustalić porządek i często przynależność poszczególnych fragmentów do konkretnego utworu. Większość z nich nie posiada także tytułów, co utrudnia łączenie fragmentów.

Wiele wierszy i utworów prozatorskich było z pewnością nieukończonych - Abram zamierzał nad nimi pracować w przyszłości. Niewątpliwie z czasem pogłębiała się w młodym twórcy świadomość tego, co stanowi o jakości w pisarstwie - świadczy o tym chociażby fakt selekcji utworów dokonany przed wyjazdem do obozu; chłopiec wybrał teksty - jego zdaniem - najlepsze. Nie można do końca ustalić chronologii tej twórczości. Poddana analizie wykazuje duże zróżnicowanie. Niektóre z tekstów zdają się być znacznie dojrzalsze, także pisarsko, od innych. Na początku skatalogowano ok. 360 różnych fragmentów poezji i prozy. W książce połączono ze sobą wiele z nich i, jak się wydaje, niektóre teksty udało się zrekonstruować w całości. Postąpiono tak wyłącznie w tych przypadkach, które nie budziły wątpliwości. Niestety ogromna ilość fragmentów pozostaje "samotna". W publikacji znajdzie czytelnik pojedyncze strofy, stanowiące być może część większej, a trudnej do zrekonstruowania całości, strofy niepełne, czasem nawet dwuwierszowe frazy.

Część wierszy i opowiadań udało się zrekonstruować z gwarancją niepopełnienia błędów. Scalono teksty, które sąsiadowały ze sobą na kolejnych, numerowanych stronach, niektóre, choć zamieszczone były w różnych zeszytach, stanowiły niewątpliwą kontynuację wcześniejszych; świadczyły o tym ułamki fraz, rytm, układ rymów, stosowanie podobnych środków stylistycznych i wyrażeń przy tej samej tematyce strof.

W przypadku rozproszonych fragmentów opowiadań, tam, gdzie były wątpliwości, dotyczące np. kolejności fragmentów, decydująca była interpretacja redaktora, poprzedzona skrupulatną analizą tekstu.

Utwory prezentowane w zbiorze pogrupowano niezależnie od przynależności rodzajowej oraz gatunkowej tak, aby ukazywały przeżycia i świadomość autora wplecione najpierw w czas pokoju i marzeń o wielkim pisarstwie, potem w czas wojny i piekła getta. W ostatnich dwóch sekcjach (Później, Dusza pogrzebana) zamieszczono utwory, w których Abram Cytryn, doświadczony traumą "życia za drutami", wraca do niewolnych od bólu, ale i nadziei, refleksji na temat posłannictwa poety i poezji. Abram Cytryn pisał po polsku. Jego polszczyzna jest na ogół poprawna, choć normalna edukacja chłopca została w brutalny sposób przerwana w wieku 12 lat. Nie dziwią zatem niektóre uchybienia językowe. W edytowanych tekstach poprawiono błędy ortograficzne, poprawiono składnię i - w minimalnym, tylko koniecznym zakresie - styl. Trudności sprawiały w tym względzie słowa i wyrażenia, które wynikały z przedwojennego obyczaju językowego. Te, o ile były poprawne, pozostawiono, podobnie jak i słowa oraz stwierdzenia, które posiadają walor neologizmów językowych - do ich tworzenia Abram miał wyjątkowe upodobanie. Uzupełniono - przyjmując zasadę intonacyjną - interpunkcję, postępując zgodnie ze zwyczajami autora i zgodnie ze wskazówkami, którymi były zapisy interpunkcyjne zachowane w czytelnych fragmentach jego utworów.

Niektórych zdań czy słów nie udało się w pełni odczytać. Teksty wymagały też oczyszczenia z niedokończonych, urwanych myśli. Te miejsca zostały oznaczone wielokropkiem ujętym w nawiasy okrągłe. Niektóre słowa, trudne do odczytania, ale raczej niebudzące wątpliwości co do ich brzmienia, bądź też słowa uzupełnione przez redaktora (za wzór służyły nieraz wyrazy stosowane w podobnym kontekście przez samego Abrama Cytryna), czy też wpisane dla zrozumienia tekstu, poprawienia jego składni albo stylu - zostały ujęte w nawiasy kwadratowe.

Nie zaznaczano w tekstach tych miejsc, które wymagały poprawy stylu, składni, fleksji itp. i obywały się bez dopisywania czy ujmowania słów.

W rezultacie osiągnięto pewien kompromis. Poprawiono teksty tam, gdzie pozostawienie - często przypadkowych, mimowolnych - błędów utrudniałoby zrozumienie wypowiedzi lub zmieniałoby intencje autora, lecz celowo nie pozbyto się tych niedoskonałości językowych, które pozwalają obcować - poprzez tekst - z młodym twórcą, posiadającym swój oryginalny język wypowiedzi, przyzwyczajenia (czy nawet manierę) i widzieć go jako chłopca piszącego w koszmarnych warunkach wojny, głodu, ludzkiego upodlenia, kilkunastoletniego twórcy, który - gdyby dostał szansę - mógł zostać pisarzem dojrzałym i ukształtowanym, ale tej szansy nie otrzymał.

Dariusz Leśnikowski